Mae Janine Hunter wedi bod yn Ymchwilydd ar Dyfu i Fyny ar y Strydoedd ers mis Ionawr 2013 ym Mhrifysgol Dundee. Mae hi hefyd yn ei blwyddyn gyntaf (rhan-amser) yn astudio PhD ar berthnasoedd cariad pobl ifanc y stryd yn Accra, Ghana.
Mae’r llun ar y clawr ar gyfer y map stori yn dangos (chwith-dde): Jude, Ralph, Jojo, Madnax, Mathew. Llun gan Nixon. “Mae ein cyflog wedi lleihau… Helpwch ni i gael swyddi, a helpwch ni gyda bwyd.” Mae Mada, 16 oed, yn disgrifio bywyd gyda chyfyngiadau symud COVID-19 yn Harare. Llun llonydd o ffilm wedi’i recordio gan Yeukai.
Mae Yng Nghysgod Pandemig: Profiad pobl ifanc y stryd yn Harare yn ystod COVID-19 yn ‘fap stori’ sydd ar gael am ddim, a lansiwyd ar 30 Mehefin. Mae’n cynnwys ffilmiau, ffotograffau a manylion bywydau pobl sy’n byw ar y strydoedd yn ystod y cyfyngiadau symud, gan ddefnyddio data gweledol a recordiwyd gan y bobl ifanc y stryd yn Harare.
Mae pandemig a chyfyngiadau symud COVID-19 wedi cael effaith ddigynsail ar fywydau pob un ohonom. Yn Zimbabwe, lle mae dwy ran o dair o’r boblogaeth yn byw mewn tlodi (Rhaglen Bwyd y Byd, 2019), mae’r cyfyngiadau symud wedi gwaethygu prinder dŵr a bwyd ac wedi gweld cyrffyw, casgliadau a gorfodi’r bobl ifanc sy’n byw ar y strydoedd i symud. Mae prosiect ymchwil Tyfu i Fyny ar y Strydoedd wedi bod yn gweithio gyda’r Ymddiriedolaeth Grymuso Strydoedd (SET) a rhwydwaith o bobl ifanc ar y stryd yno ers 2012. Roeddem yn gwybod pa mor galed oedd amodau o dan amgylchiadau arferol, faint yn anoddach fyddai gyda chyfyngiadau symud COVID-19?
Ddiwedd mis Mai a dechrau mis Mehefin 2020, casglodd pobl ifanc y stryd fideos, lluniau a straeon ynghylch yr aneddiadau incwm isel, lonydd ac ardaloedd o dir gwag o amgylch Harare lle mae pobl ifanc yn cael bywoliaeth yn yr economi anffurfiol, er enghraifft casglu a gwerthu plastigau – gan ennill llai na hanner ceiniog (GBP) y cilo. Mae’r map stori yn cynnwys stori Mai Future, merch feichiog ifanc sy’n dangos i ni’r lloches y mae hi wedi’i rhoi at ei gilydd ar dir diffaith lle mae hi a’i phlentyn ifanc yn byw; Denford, sy’n dangos sut y mae ef a’i ffrindiau’n cysgu mewn dull newydd gan gadw pellter cymdeithasol, nad ydynt yn gallu swatio at ei gilydd am gynhesrwydd mwyach; a Zviko, sy’n coginio mwydod mopane mewn hen duniau paent a ddefnyddir fel potiau coginio.
Roedd gwneud y map stori yn heriol i’r cyfranogwyr, oherwydd roedd cyrffyw parhaus yn golygu nad oedd pobl ifanc y stryd i fod yng nghanol y ddinas o gwbl. Roedd grwpiau wedi’u cyfyngu i’r lonydd cudd neu’r ‘canolfannau’ (eu cartrefi i bob pwrpas) neu yn yr aneddiadau incwm isel y tu allan i ganol y ddinas. Gwnaeth cyfranogwyr gwahanol gasglu data gweledol yn yr ardaloedd roeddent yn byw ynddynt ar ffonau symudol a fenthycwyd, gan nad oeddent yn gallu symud ar draws y ddinas.
Mae’r map stori yn brosiect cydweithredol rhwng Zimbabwe a’r DU: Gweithiodd Shaibu Chitsiku o SET gyda phobl ifanc y stryd yn Harare i recordio’r deunydd gweledol; ac wrth astudio ym Mhrifysgol Dundee (a roddodd gymeradwyaeth foesegol yn ogystal â’r rhaglenni gwe trwyddedig), golygwyd y data gweledol a chyd-destunol a chrëwyd yr adnodd ar-lein gan ddefnyddio ArcGIS StoryMaps ESRI.
Roedd Harare yn un o dair dinas (ochr yn ochr ag Accra, Ghana a Bukavu, DRC) yn y prosiect ymchwil Tyfu i Fyny ar y Strydoedd, a gynhaliwyd rhwng 2012-2016 ac a oedd yn cynnwys 229 o gyfranogwyr craidd a channoedd yn fwy mewn rhwydweithiau a grwpiau ffocws. Gwnaeth Tyfu i Fyny ar y Strydoedd, gyda chyllid a gafwyd gan Ymddiriedolaeth Backstage, alluogi’r 24 o bobl ifanc ar y strydoedd (roedd 9 yn gyfranogwyr gwreiddiol) i gasglu’n weledol sut beth yw bywyd ar y stryd wrth i ferched a dynion ifanc geisio goroesi o dan gyfyngiadau symud COVID-19 yn Harare.
Roedd methodoleg wreiddiol Tyfu i Fyny ar y Strydoedd yn defnyddio dull gallu, gan dynnu ar Sen (1999) a Nussbaum (2000), lle diffiniodd cyfranogwyr eu galluoedd eu hunain ar y stryd ac fe’u hystyried yn arbenigwyr yn eu bywydau eu hunain. Mae nodau’r prosiect yn parhau: newid y disgwrs ynghylch plant a phobl ifanc y stryd a’u hawl i wneud bywydau o werth wrth fyw ar y stryd. Mae’r map stori hwn yn barhad o’r dull hwnnw, ac yn adnodd unigryw ac amserol ar sut mae pobl ifanc ddigartref sy’n byw mewn tlodi trefol yn profi pandemig a chyfyngiadau symud COVID-19.
Dyma ail fap stori’r prosiect: yn 2017 ariannodd Gwobr Stephen Fry Prifysgol Dundee arddangosfa ar-lein a grëwyd gyda phobl ifanc y stryd yn Accra. Mae Tyfu i Fyny ar y Strydoedd: Map Stori gan Bobl Ifanc y Stryd yn Accra yn cynnwys adrannau wedi’u hadeiladu o amgylch y deg gallu yr oedd plant a phobl ifanc y stryd wedi’u diffinio fel allwedd i’w bywydau. Mae allbynnau eraill sydd ar gael am ddim ar-lein yn cynnwys: Papurau Briffio yn Saesneg a Ffrangeg, a’r Pecyn Hyfforddi Cyfnewid Gwybodaeth arobryn.
Mae’r ffilmiau o fap stori Harare ar gael ar YouTube ar y sianel Tyfu i Fyny ar y Strydoedd. Ar ôl gweld y canlyniad terfynol, dywedodd Shaibu: “Cymerais ran yn y casgliad o’r lluniau a’r fideos, felly yn amlwg mae gen i ragor o wybodaeth am y digwyddiadau a’r cyd-destun; fodd bynnag, gwnaeth y stori fy symud i, er fy mod i yno pan gafodd ei chreu. ‘Bolato’ yw fy marn i! (Mae’n wych!).”
Cafodd y map stori ei greu gan Tyfu i Fyny ar y Strydoedd:
- Cyfranogwyr a chrewyr gweledol: Arnold, Claude, Denford, Fatso, Fungai, Henzo, Jojo, Jonso, Jude, Mada, Madnax, Mai ‘Future’, Mathew, Mavhuto, Ndirege, Nixon, Ralph, Ranga, Tarwirei, Taurai, Tobias, Tonderai, Yeukai, Zviko . Sylwch mai ffugenwau yw pob enw, a ddewiswyd gan y cyfranogwyr.
- Rheolwr Prosiect, Harare: Shaibu Chitsiku, Ymddiriedolaeth Grymuso Strydoedd, Harare, Zimbabwe. Golygu ac adeiladu’r map stori: Janine Hunter, Daearyddiaeth, Prifysgol Dundee, y DU. Golygu’r ffilm ac is-deitlau: Victor Maunzeni, Ymddiriedolaeth Grymuso Strydoedd, Harare, Zimbabwe. Cyfarwyddwyr Tyfu i Fyny ar y Strydoedd: Yr Athro Lorraine van Blerk, Prifysgol Dundee, y DU; Dr Wayne Shand, EDP Associates, y DU; a’r diweddar Fr Patrick Shanahan, StreetInvest.
Partner NGO: StreetInvest, y DU. Ariannu: Ymddiriedolaeth Backstage, y DU.
Mae hefyd erthygl Conversation UK sy’n gysylltiedig â’r map stori hwn a phodlediad Conversation Africa gyda Pasha 88.
Cyfeirnodau
- Nussbaum, M.C. (2000). Creating Capabilities: The Human Development Approach. Caergrawnt, UDA: Harvard University Press.
- Sen, A. (1999). Development as Freedom. Gwasg Prifysgol Rhydychen, y DU, Rhydychen.
- Rhaglen Bwyd y Byd (2019). Country Brief. WFP Zimbabwe, Ionawr 2019.
Neges wreiddiol ar gael yn y Ganolfan Ymchwil ar Deuluoedd a Pherthnasoedd.