Mae’r Rhwydwaith Cyd-Ddylunio Ymyriadau TGCh yn y Gymuned ar gyfer Iechyd Mamau a Phlant yn Ne Affrica (CoMaCH) yn dwyn ynghyd ymchwilwyr ac ymarferwyr o Dde Affrica, y DU, a thu hwnt. Rydym yn cydnabod mai anaml y mae aelodau’r gymuned yn cael eu grymuso i leisio’u blaenoriaethau eu hunain a chymryd rhan weithredol yn y gwaith o ddylunio ymyriadau sydd â’r nod o fod o fudd iddynt. Rydym yn dadlau dros ddull cyd-ddylunio, i gynnwys aelodau o’r gymuned yn radical wrth ddylunio nid yn unig ymagweddau newydd at wasanaethau digidol Iechyd Mamau a Phlant yn ystod y 1000 diwrnod cyntaf, ond dyluniad ymchwil gyda’r bwriad o arloesi’r dulliau newydd. Y nod yw sefydlu perthnasoedd newydd ac ysgogi ymchwil ac arloesi newydd ac ariennir y rhwydwaith gan Arloesi Digidol GCRF ar gyfer Datblygu yn Affrica.
Gweminarau CoMaCH
Mae’n anhygoel faint o arloesi sy’n digwydd ym maes gwasanaeth digidol Iechyd Mamau a Phlant. Mae’r gyfres hon o weminarau CoMaCH yn rhoi cyfle i ddysgu mwy gan yr arbenigwyr am yr hyn sy’n digwydd yn Ne Affrica a thu hwnt ym maes cyd-ddylunio ymyriadau TGCh yn y gymuned ar gyfer Iechyd Mamau a Phlant. Ymunwch â ni!
Rhoddodd y prosiect llyfrau hwn y pŵer naratif yn ôl i bobl ifanc â phrofiad o ofal fel y gallant adrodd y straeon y maent am eu clywed am eu bywydau. Yn aml mae’n ofynnol i bobl ifanc â phrofiad o ofal siarad am eu gorffennol trawmatig â gweithwyr proffesiynol, gwasanaethau cymorth ac weithiau eu cyfoedion. Gall dweud yr un straeon dro ar ôl tro ddechrau cael effaith ar eu hunaniaeth a’u treftadaeth. Mae pobl ifanc mewn gofal yn aml yn symud sawl gwaith a all arwain at golli ffotograffau a phethau pwysig y teulu a’u colli.
Nod y prosiect hwn oedd annog pobl ifanc â phrofiad o ofal i fyfyrio ar atgofion cadarnhaol i newid y naratif y maent yn ei ddweud am eu bywydau, ac ail-greu eu harteffactau treftadaeth eu hunain. Yn y llyfr hwn, mae pobl ifanc â phrofiad o ofal wedi ymchwilio i natur gymhleth eu hunaniaeth trwy’r prosiect hwn ac wedi cynhyrchu archif o arteffactau gan gynnwys hanesion llafar, celf a photovoice.
Mae’r bobl ifanc wedi ymchwilio i atgofion a phrofiadau cymuned gadael gofal Swydd Gaerlŷr, trwy edrych arnynt eu hunain, ond hefyd cyfweld a nodi bywydau pobl ifanc eraill sydd â phrofiad o ofal.
Ariennir y prosiect Taking Back Our Heritage trwy’r prosiect Y Heritage, Caerlŷr, sy’n rhan o raglen ariannu arloesol “Kick the Dust” Cronfa Dreftadaeth y Loteri.
Adolygiad gofal yn Lloegr: Sut y gall rhyfeddod a dyfalbarhad alluogi ein cymunedau i droi anobaith yn obaith
Mae’r adolygiad hir-ddisgwyliedig i ofal cymdeithasol plant wedi’i lansio o’r diwedd ac, fel y gellid disgwyl, mae eisoes yn destun “dadl” wrth i amrywiol randdeiliaid geisio sicrhau bod eu barn yn cael ei gwrando a’i chlywed. I’r rhai sydd â phrofiad byw, nid ymarfer academaidd yn unig mo hwn. Gall trafodaethau o’r fath agor clwyfau hen a chyfredol a gwaethygu teimladau o esgeulustod, poen ac anghyfiawnder, a dyna pam ei bod hi mor bwysig bod gan lais pobl â phrofiad gofal rôl ganolog wrth ddatblygu a gyrru’r adolygiad.
“Mae’r gwasanaethau’n hen, mae angen iddynt newid a bod yn gyson ag amgylchedd heddiw. Mae cariad a theimlo yn eisiau yn chwarae rhan fawr yn hyn ac mae’n iawn peidio â llwyddo y tro cyntaf, ond mae angen i rywun fod yno i helpu a chodi’r plentyn neu’r person ifanc, fel y gallant geisio eto. Mae arian yn chwarae rhan yn hyn ond mae ymrwymiad yn hanfodol. Dylai plant a phobl ifanc deimlo’n rhan o’r gymuned.” Sara, merch ifanc â phrofiad o ofal
“Lefelu ein cymunedau: mae cynigion ar gyfer cyfamod cymdeithasol newydd yn nodi gweledigaeth ar gyfer cymdeithas fwy lleol, fwy dynol, lai biwrocrataidd, lai canolog lle mae pobl yn cael eu cefnogi a’u grymuso i chwarae rhan weithredol yn eu cymdogaethau.” Danny Kruger, AS
“Mae golau bob amser, os ydyn ni’n ddigon dewr i’w weld. Os ydyn ni’n ddigon dewr i fod y goleuni hwnnw.” Amanda Gorman
Ac eto, rydym hefyd yn gwybod, fel yr wyf eisoes wedi ysgrifennu mewn man arall, “Dros y 30 mlynedd diwethaf, bu nifer o ddeddfau, adolygiadau polisi, ymholiadau a gweithgorau i gyd wedi’u cynllunio i wella’r gofal a’r cymorth pontio a gynigir i bobl ifanc â phrofiad o ofal”, ac, yn anffodus, er gwaethaf yr holl ymdrech, y buddsoddi a’r bwriad da, mae’r system yn bell o fod yn berffaith o hyd. Yng ngeiriau’r Comisiynydd Hawliau Plant, “Y gwir yw, er y gall y wladwriaeth fod yn rhiant gwych, gall hefyd fod yn un gwael iawn. Weithiau, gall fod mor esgeulus y byddai mewn perygl o gael ei blant ei hun i ofal pe bai’n rhiant go iawn.” Pam felly? Beth sydd mor anghywir? Pam, o ystyried yr holl sylw a buddsoddiad sylweddol, y mae’r system ofal yn dal i fethu cymaint o blant a phobl ifanc sy’n agored i niwed?
Hoffwn awgrymu mai un problem yw bod dadleuon a thrafodaethau am y system ofal yn aml yn canolbwyntio ar y ffordd yr ydym yn gwneud pethau ar hyn o bryd. Yn aml, dim ond ailweithio o’r polisi ac arfer presennol yw llawer o’r “meddwl” am y system. Felly efallai y byddwch chi’n aml yn clywed galwadau am fwy o gyfranogiad, dull sy’n seiliedig ar hawliau, mwy o fuddsoddiad, a mwy o weithwyr cymdeithasol. Ffordd arall o ddweud hyn yw pe baem yn buddsoddi mwy yn yr hyn yr ydym eisoes yn ei wneud ac yn ei feddwl, yna byddai pethau’n llawer gwell.
Efallai’n wir fod rhywfaint o wirionedd yn hynny, ond hoffwn awgrymu bod “gwasanaethau cymdeithasol” yn rhy aml yn seiliedig ar fodel datrys problemau o’r brig i lawr. Mewn man arall, rwyf wedi nodi “bod llawer o sefydliadau mwy wedi dod yn or-fiwrocrataidd a systematig, ac wedi eu clymu i ddilyn targedau a dangosyddion perfformiad allweddol a chymhwyso gweithdrefnau y cytunwyd arnynt. Nid yw cymryd risg yn cael ei annog ac, o’r herwydd, mae tueddiad i wneud pethau fel y maent wedi cael eu gwneud erioed. Mae hyn yn aml yn mynd law yn llaw â strwythurau rheoli o’r brig i lawr. Mewn trefniant o’r fath, mae staff yn aml yn canolbwyntio ar gydymffurfio ac ar beidio siglo’r cwch. Yn ogystal â hyn, yn aml, prin yw’r cyfleoedd i’r bobl sydd yr ochr arall i’r gwasanaethau gael dylanwad a rheolaeth drostynt.”
Fel yr awgryma Hilary Cottam yn ei llyfr diweddar “Radical Help”, dylai lles yr 21ain ganrif “ddechrau lle rydych chi ac, yn lle gorchymyn newid neu geisio eich trwsio, dylai gynnig cymorth i dyfu eich galluedd. Mae’n cynnwys cymaint o bobl â phosib o ystyried mai ein cydberthnasau ni sy’n ein helpu i ddod o hyd i waith, cadw’n iach a gofalu am ein gilydd.” Mae’r dull hwn yn awgrymu dull llawer mwy organig, wedi’i seilio ar berthynas, lle mae pobl yn dod yn grewyr yn hytrach na defnyddwyr gwasanaethau a syniadau yn unig. A oes angen i ni ailfeddwl sut mae gwasanaethau cymdeithasol wedi’u strwythuro? A allem geisio cael gwared ar fiwrocratiaeth, annog creadigrwydd, creu partneriaethau a gwneud penderfyniadau ar y pwynt cyflawni?
O ran atal, mae’r cyfyngiadau symud wedi dangos yn glir bod llawer iawn o greadigrwydd ac ymrwymiad ar draws ein cymunedau, ein sectorau busnes ac awdurdodau lleol i gamu fyny a chefnogi’r rhai sydd mewn angen. Mae llawer o hyn wedi’i annog gan ddefnydd creadigol o gyfryngau cymdeithasol. Mae cymdogion nad oeddent erioed wedi siarad bellach yn perthyn i gymunedau o grwpiau WhatsApp a Facebook lle maent yn ceisio cefnogi ei gilydd. Fel yr awgryma agenda lefelu i fyny’r llywodraeth, mae’r wybodaeth a chreadigrwydd lleol hyn yn ased enfawr. Os gallwn adeiladu ar yr ewyllys da hwn a’i ddefnyddio i gefnogi teuluoedd, plant a phobl ifanc, gallai roi canlyniadau cadarnhaol iawn. Wrth wneud hynny, byddwn yn dangos yr hyn y mae llawer o bobl yn ei wybod eisoes: mae’n cymryd pentref i fagu plentyn.
A allem ddychmygu system o gymorth i blant sydd mewn perygl a phlant â phrofiad o ofal a geisiodd dynnu’n gryfach ar yr egwyddorion hyn? Gwnaethom edrych ar y sgiliau a’r profiadau sydd eu hangen arnoch i gefnogi pobl ifanc agored i niwed ac ynysig. A allem ddychmygu cael grwpiau o staff ysbrydoledig, creadigol, entrepreneuraidd a all adeiladu cydberthnasau â phobl ifanc yn hawdd, rhwydweithio ar draws busnes a chymunedau, a meithrin partneriaethau? A allai gweithwyr fel hyn gynnig y sbarc honno sydd ei hangen ar bobl ifanc yn aml, i weld y tu hwnt i’r presennol a throi anobaith yn obaith?
A oes angen i ni hefyd weithio’n galetach o lawer i gael dull sy’n seiliedig ar dystiolaeth o ddatblygu a gwerthuso gwasanaethau? A oes angen i ni ofyn cwestiynau ynghylch pam mae’n ymddangos bod rhai cynghorau’n perfformio’n llawer gwell nag eraill mewn amgylchiadau tebyg? Gyda chomisiynu gwasanaethau bellach yn gymaint rhan o’r swydd, a ydym yn hyderus bod gan gomisiynwyr y sgiliau a’r galluoedd i drafod bargeinion da, ac a ydym yn hyderus bod gan ddarparwyr fudd gorau’r plant yn eu calonnau?
Ydyn ni’n hyderus bod cynghorau ac elusennau yn barod ac yn gallu mentro i dreialu dulliau newydd, gan wybod y bydd rhai yn methu, neu a oes tueddiad i fynd gyda’r ffordd y mae pethau wedi’u gwneud erioed? A ydym yn hyderus bod ymrwymiad sefydliadol i fyfyrio a dysgu ar draws y darparwyr statudol a gwirfoddol, neu a oes llawer o adrodd ac ymarfer ticio bocs i gydymffurfio â biwrocratiaeth? Ydyn ni’n hyderus bod gan reolwyr ar draws y gwasanaethau cymdeithasol y sgiliau fel eu bod nhw’n gallu cymell, ysbrydoli, delio â thanberfformio, a sylwi a datblygu talent?
Ydyn ni’n hyderus bod cynghorwyr lleol yn deall yr hyn y mae bod yn rhiant corfforaethol yn ei olygu ac yn angerddol yn eu hymdrechion i sicrhau bod “eu” plant sy’n derbyn gofal yn cael y cymorth a’r ddarpariaeth orau posibl?
Os ydym am adolygu gwasanaethau plant mewn gwirionedd, yna mae angen i ni gamu’n ôl o “feddwl mewn grŵp” a bod yn barod i feddwl ymhellach. Nid yw hyn yn golygu nad oes gennym ein llais ond mae’n golygu ein bod yn ddigon difalch i wybod bod gan bob un ohonom lawer i’w ddysgu gan eraill.
Yng ngofal Leicestershire Cares, credwn mai creadigrwydd, ystwythder, caredigrwydd ac empathi yw calon ac enaid y gallu i ddatblygu, darparu ac addasu gwasanaethau effeithiol. Yn ei llyfr The Creativity Leap, nododd Natalie Nixon sut mae bodau dynol wedi’u creu i fod yn greadigol. Ymholi, difyfyrwaith a greddf yw’r camau adeiladu sy’n arwain at greadigrwydd ac mae’r rhain yn gymwyseddau y gellir eu dysgu. Ei diffiniad o greadigrwydd yw’r gallu i gydbwyso rhwng dau allu gwahanol – rhyfeddod a dyfalbarhad. Rhyfeddod yw’r gallu i fod yn syfrdan a “gofyn cwestiynau craff mawr”, a dyfalbarhad yw maes “disgyblaeth, ymarfer, sgìl, a mireinio eich techneg trwy dreulio llawer o amser ar dasgau.” Mae creadigrwydd yn gofyn am ddyfalbarhad dadansoddol, yn ôl Nixon, “ac mae dadansoddiad yn gofyn am y gallu i ryfeddu”.
Siawns mae gennym i gyd ddyled i’n plant i edrych ar y system ofal gyda rhyfeddod a dyfalbarhad, gan roi “hunanfalchder, seilos a logos” o’r neilltu gan wybod nad oes gan yr un ohonom yr holl atebion ond mae gan bob un ohonom yr atebion. Os gallwn ymdrechu i wneud hyn wrth sicrhau budd gorau’r plentyn a pheidio canolbwyntio ar y sefydliadau pennaf, yna rwy’n hyderus y gallwn gynnig dyfodol llawer mwy disglair i’n plant a’n pobl ifanc.
#YnghydGallwn
Mae Kieran Breen wedi gweithio ym maes datblygu yn Affrica, America Ladin, Canolbarth a Gogledd America, a’r DU. Ar hyn o bryd, ef yw Prif Swyddog Gweithredol Leicestershire Cares ac mae’n darlithio ar faterion ieuenctid a byd-eang ym Mhrifysgol De Montfort.
‘Profiad a Diwylliant Gofal, Archif Ddigidol’ yw’r cyntaf o’i math a bydd yn cynnwys llenyddiaeth, gair llafar a deunydd academaidd ar brofiadau gofal.
Mae’n bleser gan Dr Dee Michell a Miss Rosie Canning gyhoeddi archif ddigidol newydd Profiad a Diwylliant Gofal. Bydd y wefan yn lansio ar 11 Ebrill – trwy Zoom, i gyd-fynd â Mis Hanes Profiad Gofal. Bydd gwahoddiadau i’r lansiad yn gwahodd pobl i roi gwybod i ni am eu hoff gymeriadau â phrofiadau gofal a gynrychiolir mewn gofal maeth, mabwysiadu, gofal gan berthnasau neu leoliadau preswyl. ‘Bydden ni’n hoffi i bobl ymuno a’n cynghori ni ar lenyddiaeth, ffilm, theatr, teledu, radio a deunydd academaidd ar brofiadau o ofal y gellir eu cynnwys.’
Er bod ‘straeon llwyddiant’ i’w gweld yn y cyfryngau o bryd i’w gilydd am bobl â phrofiad o ofal, dim ond un prif stori sy’n cael ei hadrodd am y grŵp hwn yn gyffredinol, hynny yw, eu bod wedi’u gorgynrychioli mewn carchardai, ymhlith y rheiny sy’n dioddef salwch meddwl ac ymhlith y digartref.
Mae plant a phobl ifanc mewn gofal cymdeithasol, a’r rhai sydd wedi gadael, yn aml yn destun stigmateiddio a gwahaniaethu. Gall bod yn destun stigmateiddio a gwahaniaethu effeithio’n negyddol ar iechyd meddwl a lles nid yn unig yn ystod y profiad gofal ond yn aml am flynyddoedd lawer hefyd.
Nod y prosiect yw cyfrannu at newid agweddau cymunedol tuag at bobl â phrofiad gofal fel grŵp. Yn lle cael eu gweld trwy’r lens sengl gyfredol yn unig (eu bod yn cael eu gorgynrychioli mewn carchardai, ymhlith y rheiny sydd â salwch meddwl ac ymhlith y digartref), byddant yn cael eu hystyried yn grŵp creadigol, er gwaethaf (a/neu oherwydd) eu bod yn aml wedi profi caledi a thrawma.
Mae Rosie Canning (DU) a Dee Michell (Awstralia) yn ysgolheigion sydd â phrofiad byw o ofal ac angerdd gydol oes am lyfrau. Maent wedi elwa’n fawr o ddarllen i’w cadw’n brysur ac maent yn ymwybodol o’r cynrychioliadau hanesyddol o’r profiad o ofal dros amser. Mae’r ddau yn cael eu dylanwadu gan Origin Stories Lemn Sissay a’r arddangosfa Superman was a Foundling yn yr Amgueddfa Foundling yn Llundain. Mae Rosie a Dee yn cydweithio i ddatblygu Archif Ddigidol, gwefan hygyrch un stop gyda gwybodaeth am gymeriadau sydd â phrofiad o ofal mewn ffuglen ac ar y sgrin, yn ogystal ag awduron, artistiaid ac actorion sydd â phrofiad o ofal.
Ar gyfer plant a phobl ifanc mewn gofal, a’u gofalwyr, gweithwyr cymdeithasol, athrawon, ac ati, bydd Profiad a Diwylliant Gofal yn ffynhonnell sylweddol o ddeunydd y gellir cyfeirio plant a phobl ifanc ati i weld cymeriadau y gallant uniaethu â nhw. Fel y dywedodd Ryan McCuaig a oedd mewn gofal, mae cymeriadau fel Harry Potter ar gyfer y rhai sydd wedi gadael gofal hefyd. Roedd yn ei ugeiniau pan wnaeth sgwrs â pherson arall a oedd â phrofiad o ofal am Harry Potter wneud iddo sylweddoli ei fod “eisoes yn rhan o rywbeth mwy” lle’r oedd yn aml wedi cael trafferth â’r ffaith nad oedd yn ‘ffitio i mewn’.
Mae llawer o gymeriadau eraill â phrofiad o ofal nad yw’r sector efallai yn ymwybodol ohonynt ond a fydd i’w gweld yn yr Archif Ddigidol.
Bydd Profiad a Diwylliant Gofal yn hwb i addysgwyr ac ymchwilwyr hefyd. Gallai ymchwilwyr, er enghraifft, ddewis cymeriadau ar wahân i Harry Potter a chynnal prosiectau ymchwil i ddarganfod yr effaith y maent yn ei chael ar blant a phobl ifanc. Gallant hefyd ddadansoddi cynrychioliadau o brofiadau gofal dros amser ac mewn gwahanol fforymau.
Bydd Jamie Crabb, Seicotherapydd sydd â phrofiad o ofal, yn cynghori ar ddylunio a chynnal y wefan. Hoffai Rosie a Dee ddiolch i Ymddiriedolaeth Welland, elusen a sefydlwyd gan Jan Rees OBE yn 2019, am y cyfraniad ariannol y maent wedi’i wneud sydd wedi golygu bod modd lansio Profiad a Diwylliant Gofal. Meddai Sarah Saunders, Ymddiriedolwr o Ymddiriedolaeth Welland “rydym ni’n falch o gefnogi datblygiad prosiect mor greadigol a chyffrous y credwn a fydd o fudd mawr i lawer o bobl”. Mae Ymddiriedolaeth Welland yn cefnogi prosiectau a mentrau sydd o fudd i oedolion sydd wedi profi gofal.
Sut i ddod o hyd i ni: careexperienceandculture@gmail.com @CareExp_Culture Care Experience & Culture
Mae Ministry of Life Education yn gwmni budd cymunedol sy’n cynnig cyfleoedd technegol a galwedigaethol addysgol amgen i bobl ifanc 11-25 oed ar yr ymylon ac wedi ymddieithrio. Yn ddiweddar rydym wedi llunio cynllun pum mlynedd i reoli twf yn y dyfodol mewn ffordd gyfrifol. Yn hynny o beth rydym yn adnewyddu Bwrdd y Ministry of Life Education ac rydym yn chwilio am bobl sydd ag angerdd am wella bywydau pobl ifanc i ymuno â ni fel aelodau newydd o’r Bwrdd.
Rydym yn cynnig amgylcheddau addysgol amgen, oddi ar y campws, lle gellir cefnogi pobl ifanc mewn lleoliad â mwy o ffocws. Rydym yn cynnig dull unigol gyda’n dysgwyr. Prif nod ein sefydliad yw ymgysylltu â phobl ifanc nad ydyn nhw’n barod ar gyfer addysg brif ffrwd neu’r gweithle, a threulio amser gyda nhw yn gweithio ar bynciau galwedigaethol, i’w helpu i symud ymlaen i addysg bellach neu gyflogaeth. Rydym yn cyflawni’r nod hwn trwy bartneriaethau â Choleg Caerdydd a’r Fro a Chyngor Caerdydd.
Mae gennym draddodiad cryf o weithio gyda phobl ifanc sydd wedi gadael, neu sydd mewn perygl o adael yr ysgol heb fawr o gymwysterau ffurfiol, os o gwbl, a’u cefnogi trwy addysg alwedigaethol. Rydym yn arbenigo mewn modiwlau amlgyfrwng sy’n cynnwys cerddoriaeth a fideo. Mae’r modiwlau hyn wedi profi i fod yn effeithiol wrth ymgysylltu â phobl ifanc a chynnal eu cyfranogiad i’w cwblhau’n llwyddiannus. Rydyn ni’n cynnig cyfle i bobl ifanc ddysgu sut i recordio eu cerddoriaeth eu hunain a chreu fideos. Mae Ministry of Life Education yn galluogi ac yn annog pobl ifanc i ddefnyddio eu hamser yn adeiladol a’u tywys tuag at ddyfodol mwy cadarnhaol.
Os hoffech chi gael rhagor o wybodaeth am ein cyrsiau neu wneud cais i ymuno â ni fel Aelod o’r Bwrdd, cysylltwch â ni drwy ebostio tim@moleducation.co.uk
Dim ond cyfran fach iawn o boblogaeth myfyrwyr y DU sydd â phrofiad o ofal, ac o ganlyniad, mae’r rhai sy’n mynd ymlaen i gael mynediad at addysg uwch yn cael eu dathlu’n eang yn y sector. Mae temtasiwn i dybio bod y rhai sy’n gadael gofal sy’n cyflawni’r math hwn o lwyddiant addysgol wedi cael teithiau mwy cadarnhaol a chefnogol trwy’r system ofal na’r mwyafrif. Ac eto, fel y dengys ein canfyddiadau ymchwil diweddaraf, mae llawer o fyfyrwyr sydd â phrofiad o ofal wedi cael gofal anodd ac ansefydlog ac maent wedi symud ymlaen i addysg uwch er gwaethaf yr heriau yr oeddent yn eu hwynebu.
Mae ein hymchwil, a ariennir gan Ymddiriedolaeth Leverhulme, yn cynnwys lleisiau 234 o fyfyrwyr â phrofiad o ofal o 29 o brifysgolion ledled Cymru a Lloegr. Mae archwilio’r heriau y mae’r ymadawyr gofal hyn yn eu hwynebu yn caniatáu i ni fyfyrio ar y perthnasoedd a’r prosesau gwneud penderfyniadau sylweddol sy’n ffurfio gofal i bob person ifanc, waeth beth fo’u dewisiadau addysg a gyrfa.
Disgrifiodd llawer o’r rhai a gymrodd rhan gyflwyniadau dryslyd a gofidus i’r system ofal. Cawsant blentyndod wedi’u nodi gan ansefydlogrwydd a achosir gan newid lleoliadau ac ysgolion yn ogystal â gweithwyr cymdeithasol a chynghorwyr personol yn newid yn aml. Roedd eu straeon yn aml yn rhoi argraff benodol o systemau biwrocrataidd lle roedd diffyg cefnogaeth iechyd meddwl ac roedd y stigma o fod â phrofiad o ofal yn bodoli a heb ei herio.
Mae ein hail Adroddiad Canfyddiadau o’r prosiect ‘Llwybrau i’r Brifysgol’ yn cyflwyno 20 o argymhellion wedi’u hanelu at Awdurdodau Lleol, y Llywodraeth a Llunwyr Polisïau – gan eu hannog i gyflymu cefnogaeth a hyrwyddo cyflawniad i bawb sydd â phrofiad o ofal. Gyda lansiad adolygiad gofal y Llywodraeth ym mis Mawrth, mae hwn yn gyfle i wneud cynnydd hir-ddisgwyliedig.
Mae’r animeiddiad canlynol yn cyfleu prif ganfyddiadau ein hail adroddiad ac yn rhannu profiadau pobl ifanc wrth iddynt deithio trwy ofal.
Gwyliwch y ffilm ‘Llwybrau i’r Brifysgol: y Daith trwy Ofal’:
“Yn ein barn ni, mae’r her frys bellach “ym mhen blaen” y llwybr gofal – lles emosiynol, gwydnwch ac ymyrraeth gynnar. Dylai mynd i’r afael â hyn fod yn flaenoriaeth genedlaethol ddynodedig i Lywodraeth Cymru. Bydd methu â chyflawni yn hyn o beth yn golygu y bydd mwy o alw am wasanaethau arbenigol na’r hyn sydd ar gael, gan fygwth eu cynaliadwyedd a’u heffeithiolrwydd.”
Mae adroddiad dilynol y Pwyllgor – Cadernid Meddwl: ddwy flynedd yn ddiweddarach (mis Hydref 2020) yn dweud, yn wyneb pandemig y Coronafeirws – a’i effaith ar lesiant plant a phobl ifanc – fod cyflawni argymhellion 2018 y Pwyllgor yn pwysicach nag erioed.
Beth yw effaith y pandemig ar iechyd meddwl pobl ifanc?
Yn ystod y pandemig, mae pobl ifanc wedi dweud am amrywiaeth o faterion, gan gynnwys cynnydd mewn gorbryder, unigrwydd ac unigedd, colli rhwydweithiau cymorth, a mynediad mwy cyfyngedig at y gwasanaethau iechyd meddwl a gwasanaethau eraill maen nhw fel arfer yn dibynnu arnynt. Canfu arolwg Mind Cymru fod tri o bob pedwar person ifanc yn dweud bod eu hiechyd meddwl yn waeth yn ystod misoedd cynnar y pandemig. Roedd un o bob tri person ifanc a geisiodd gael cymorth iechyd meddwl yn methu gwneud hynny.
Mae modelu gan y Ganolfan Iechyd Meddwl (ar gyfer Lloegr) yn amcangyfrif y bydd ar 1.5 miliwn o blant a phobl ifanc angen cymorth iechyd meddwl newydd neu ychwanegol oherwydd y pandemig (mae hyn yn cynrychioli 15 y cant o blant rhwng 5 a 19 oed yn Lloegr).
Mae adroddiad interim (Gorffennaf 2020) y Pwyllgor PPIA ar effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc yn rhybuddio bod angen taro’r cydbwysedd rhwng cydnabod a chefnogi problemau iechyd meddwl a pheidio â rhoi ‘gwedd feddygol’ ar ymatebion naturiol i sefyllfa frawychus.
Effeithiau tymor hwy
Fodd bynnag, fe’i cydnabyddir yn eang bellach fod canlyniadau cymdeithasol ac economaidd y pandemig yn cael effaith anghymesur ar blant a phobl ifanc. Mae pryder mawr am y posibilrwydd y bydd effaith hirdymor ar iechyd meddwl a llesiant pobl ifanc. Mae’r tarfu ar eu cyfleoedd addysg, cyflogaeth a hyfforddiant yn ffactor allweddol sy’n cyfrannu at hyn.
Yn ôl ymchwil gan y Sefydliad Iechyd Meddwl a Phrifysgol Abertawe, mae bron i 7 o bob 10 o bobl yn eu harddegau ym Mhrydain yn ofni y bydd y pandemig yn gwneud y dyfodol yn waeth i bobl eu hoedran nhw. Tynnodd Ymddiriedolaeth y Tywysog sylw at y cysylltiad rhwng iechyd meddwl gwael a pheidio â bod mewn cyflogaeth, addysg na hyfforddiant (NEET). Ei hofn yw, os na chymerir camau i liniaru’r sefyllfa, bydd ‘cenhedlaeth goll’ o bobl ifanc yn wynebu diweithdra hirdymor a difrod parhaus i’w lles meddyliol.
“What we want to avoid is what we call a cohort effect, where there’s a particular insult dealt to a generation and those vulnerabilities follow them through in the long term. So, it really is about leveraging protections and services and access to care.”
Rôl ysgolion
Yn 2018, nododd Cadernid Meddwl y rôl allweddol y mae ysgolion yn ei chwarae wrth adeiladu poblogaeth o bobl ifanc sy’n emosiynol wydn. Galwodd am ddull ysgol gyfan ar gyfer lleihau stigma a hybu iechyd meddwl da. Hefyd, fe ddisgrifiodd y diwygiad arfaethedig o’r cwricwlwm yng Nghymru fel cyfle unwaith-mewn-cenhedlaeth i ymgorffori lles ym mywydau ein plant.
Cyflwynwyd y Bil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) ym mis Gorffennaf 2020. Bu cryn drafod ymhlith rhanddeiliaid ynghylch a yw’r ddeddfwriaeth yn gwneud darpariaeth ddigon eglur mewn perthynas ag iechyd meddwl. Mae adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor PPIA (4 Rhagfyr 2020) yn argymell y dylid diwygio’r Bil i gynnwys cyfeiriad penodol at iechyd meddwl a llesiant ar wyneb y ddeddfwriaeth.
“Mae gwerthfawrogi iechyd meddwl i’r un graddau ag iechyd corfforol yn hanfodol, yn enwedig i’n plant a’n pobl ifanc. Fel cymdeithas, mae gennym gryn ffordd i fynd cyn bod iechyd meddwl yn cael yr un parch. Er nad ydym yn amau bod y Bil hwn yn anelu at fynd i’r afael â’r materion hyn, credwn fod angen dull mwy pendant, yn debyg iawn i’r dull a fabwysiadwyd ar gyfer Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb. Rhaid inni sicrhau bod pwysigrwydd iechyd meddwl a lles yn ein cwricwlwm yn amlwg i bawb nawr ac yn y dyfodol.”
Dull system gyfan
Fodd bynnag, nid yw ysgolion ond yn un elfen o’r dull ‘system gyfan’ y mae’r Pwyllgor yn gofyn amdano. Mae ei adroddiad Ddwy flynedd yn ddiweddarach yn dweud y bydd ymrwymiad ac arweinyddiaeth barhaus gan Lywodraeth Cymru ac arweinwyr y sector yn hanfodol i yrru’r gweithio ar y cyd sydd ei angen ar draws y system:
“er ein bod ni wedi ein sicrhau bod cynnydd mewn addysg yn weladwy ac y gellir tystio iddo, rydym yn llawer llai hyderus bod cyflymder y newid mewn iechyd a llywodraeth leol (gan gynnwys gwasanaethau cymdeithasol) yn ddigonol.”
Yn ei hymateb i’r adroddiad hwn, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pryderon y Pwyllgor am y cynnydd a wnaed ym meysydd iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae wedi cytuno i ehangu cwmpas y grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol presennol ar y dull ysgol gyfan i gwmpasu’r ‘system gyfan’, a thrwy hynny ei alluogi i ddarparu arweinyddiaeth ar draws pob sector perthnasol.
Mynediad at wasanaethau iechyd meddwl
Mae Cadernid Meddwl: ddwy flynedd yn ddiweddarach yn tynnu sylw at bryderon y Pwyllgor bod gormod o blant a phobl ifanc ag anghenion iechyd meddwl yn dal i wynebu anawsterau o ran cael gofal priodol, amserol. Mae’r adroddiad yn gwneud argymhellion penodol mewn perthynas â’r canlynol:
cefnogaeth mewn argyfwng ac y tu allan i oriau;
gwasanaethau cleifion mewnol;
therapïau seicolegol;
pontio wrth symud o wasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed i wasanaethau oedolion; a
chefnogaeth i blant sy’n derbyn gofal a phlant sydd wedi’u mabwysiadu.
Er bod gwasanaethau iechyd meddwl wedi cael eu categoreiddio’n wasanaethau hanfodol ers dechrau’r pandemig, mae pwyllgorau PPIA ac IGCCh wedi clywed tystiolaeth gyson gan wasanaethau a gweithwyr proffesiynol y trydydd sector fod pobl yn ei chael hi’n anodd cael cymorth. Mae’n ymddangos bod hyn yn wir ar draws y sbectrwm o angen – o wasanaethau cymorth ymyrraeth gynnar/iechyd meddwl sylfaenol i wasanaethau mwy arbenigol a gofal argyfwng.
Y canol coll
Un o’r prif feysydd pryder i’r Pwyllgor Plant Pobl Ifanc ac Addysg yw bod bwlch mawr o hyd yn y ddarpariaeth ar gyfer y ‘canol coll’ fel y’i gelwir. Mae’r term hwn yn cyfeirio at niferoedd sylweddol y plant a phobl ifanc sydd angen cymorth iechyd meddwl, ond sydd ddim efallai’n ddigon sâl i fod angen – neu i fodloni meini prawf ar gyfer – cymorth gan wasanaethau arbenigol.
Mae ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y Pwyllgor yn tynnu sylw at waith y Rhaglen Law yn Llaw dros Blant a Phobl Ifanc (T4CYP) sydd â phwyslais newydd. Mae T4CYP yn rhaglen dan arweiniad y GIG ar gyfer gwella’r cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl sydd ar gael i blant a phobl ifanc yng Nghymru. Nod un o dair ffrwd waith y rhaglen – ‘Cymorth cynnar a gwell cymorth’ – yw mynd i’r afael ag anghenion y canol coll. Prif feysydd ffocws eraill y rhaglen yw gwasanaethau niwroddatblygiadol, a byrddau partneriaeth rhanbarthol.
Dywed T4CYP yn ei ymateb i adroddiad y Pwyllgor ei fod yn anelu at gwblhau’r Fframwaith Cymorth Cynnar a Gwell Cymorth, a gwneud gwaith paratoi ar gyfer ei weithredu, erbyn Mawrth 2021.
Y camau nesaf a gwybodaeth bellach
Mae’r Pwyllgor yn cydnabod y cynnydd a wnaed hyd yn hyn, yn enwedig o ran ysgolion. Ac er bod gwelliannau i’w gweld ‘ym mhen blaen’ y llwybr gofal bellach, mae pryderon o hyd ynghylch diffyg darpariaeth ar gyfer plant a phobl ifanc sydd angen cymorth mwy arbenigol, y rhai ag anghenion cymhleth, a’r rhai sydd angen help mewn argyfwng. Dywed y Pwyllgor fod angen gwaith “sylweddol ac ar frys” yn hyn o beth i sicrhau bod sylfeini’r dull system gyfan yr ydym wedi galw amdani ar waith erbyn diwedd y Senedd hon.
Adolygodd Llywodraeth Cymru ei Chynllun Cyflawni Law yn Llaw at Iechyd Meddwl (mis Hydref 2020) er mwyn cynnwys rhai camau a ddiweddarwyd mewn ymateb i effaith y pandemig ar iechyd meddwl a llesiant.
Lansiodd Pwyllgor Cymorth Iechyd Emosiynol ac Iechyd Meddwl Senedd Ieuenctid Cymru ei adroddiad – Gadewch i ni Siarad am Iechyd Meddwl ym mis Hydref 2020.
Sgyrsiau teuluol ar-lein a thramor yn ystod Covid-19: y gwahaniaethau rhwng teuluoedd Tsieineaidd gyda’i merch a gyda’i mab
Mae myfyrwyr rhyngwladol sydd yn y cyfnod ansicr rhwng bod yn bobl ifanc yn eu harddegau ac oedolion annibynnol wedi bod yn arbennig o agored i niwed yn ystod y cyfnod clo. Mae llawer yn byw ymhell o berthnasau, heb lawer o rwydweithiau cymdeithasol ac yn brin o’r profiad i lywio’u ffordd drwy’r argyfwng iechyd cyhoeddus hwn. Ar yr un pryd, newidiodd y ffordd o gymdeithasu. Diflannodd cynulliadau cymdeithasol, wrth i deuluoedd ar draws y byd gyfathrebu’n fwy drwy ddulliau digidol. Mae llawer o deuluoedd wedi bod yn cyfathrebu ar-lein yn lle cwrdd yn gorfforol, yn hytrach na sianel gyflenwol ar gyfer agosatrwydd teulu.
Yn ystod fy mhrofiad fy hun fel myfyriwr yn ystod y cyfnod clo, casglais ddata gan fy nghyfoedion am eu profiadau o gyfathrebu gyda’u teulu yn ystod cyfnod Covid-19. Cynhaliwyd yr ymchwil yn ystod mis Mehefin a mis Gorffennaf 2020, ac roedd yn cynnwys cyfweliadau un i un gydag 20 o fyfyrwyr rhyngwladol Tsieineaidd. Roedd y mwyafrif yn sgyrsiau ar y we, wedi’u cynnal gan ddefnyddio’r teclyn cyfathrebu digidol, WeChat, sef ap negeseuon amlbwrpas Tsieineaidd. Dyma’r prif ddewis i deuluoedd ar draws y byd gyfathrebu yn Tsieina; mae apiau negeseuon eraill wedi’u rhwystro yn Tsieina oherwydd sensoriaeth ar y rhyngrwyd (Yang a Liu, 2014). Cynhaliwyd sawl cyfweliad wyneb yn wyneb oherwydd ein bod yn byw yn agos at ein gilydd.
Cefndir yr astudiaeth
Cynhaliwyd cyfweliadau â 10 myfyriwr benywaidd a 10 myfyriwr gwrywaidd, rhwng 19 a 28 oed, ac roeddent yn cynnwys myfyrwyr israddedig, ôl-raddedig a PhD. Er bod y sawl a gafodd eu cyfweld ar lefelau addysg gwahanol, roedd y mwyafrif yn cael cefnogaeth ariannol gan eu teulu dosbarth canol o hyd. Oherwydd cyfyngiadau symud Covid-19, roedd y bobl roeddwn yn eu cyfweld wedi’u lleoli ledled y byd: yn Ewrop, UDA, Awstralia a De-ddwyrain Asia (e.e. Hong Kong a Japan), a phob un yn gyrchfan boblogaidd ar gyfer astudio dramor.
Ar ôl arolwg demograffig byr (e.e. oedran, rhyw, pwnc astudio a chefndir teuluol), buom yn siarad am eu cysylltiad dyddiol â’u teulu yn ystod y Covid-19 megis amlder cyfathrebu, y dull sgwrsio a ffefrir, lefelau cyfranogiad mamau a thadau, pynciau sgwrsio poblogaidd, ynghyd â’u canfyddiad o newidiadau mewn arferion teuluol o ganlyniad i gyfathrebu digidol (er enghraifft, anfon ‘Arian Lwcus’ ar-lein, sticeri wedi’u hanimeiddio a rhannu cynnwys). Gwnaethom hefyd siarad am hunan-ddatgeliad myfyrwyr wrth gyfathrebu â’u teulu, hynny yw, eu penderfyniad i sensro wrth ddweud rhywbeth o flaen rhieni i reoli’r ffordd maen nhw’n cyflwyno eu hunain yn ddigidol (“Ydych chi’n bwriadu dangos persona ar-lein disgwyliedig neu ddweud rhywbeth y mae’n well gan eich rhieni wrando arno?”).
Canfyddiadau
Yn fras, mae fy ymchwil yn cefnogi astudiaethau blaenorol o gyfathrebu teuluol rhyngwladol sy’n pwysleisio bod technolegau gwybodaeth a chyfathrebu wedi trawsnewid gallu teuluoedd i barhau’n agos er gwaethaf pellter corfforol.
Ac eto, datgelodd fy nata wahaniaethau nodedig rhwng teuluoedd Tsieineaidd gyda merched a’r rhai â meibion. Yn ôl pob golwg, roedd merched Tsieineaidd yn fwy gweithredol wrth gyfathrebu â rhieni, gan ryngweithio’n fwy aml ac roedd y rhyngweithiad o ansawdd gwell. Mae’r merched hynny sy’n hoff o rannu “moment” bywyd personol ar WeChat bob dydd yn parhau i gyfathrebu â’u teuluoedd yn llai aml. Gwnaethant ddyfalu mai’r rheswm dros hyn oedd bod y momentau hyn yn profi eu bod yn ddiogel ac y gallent leddfu pryder rhieni.
Ac eto, datgelodd fy nata wahaniaethau nodedig rhwng teuluoedd Tsieineaidd gyda merched a’r rhai â meibion. Yn ôl pob golwg, roedd merched Tsieineaidd yn fwy gweithredol wrth gyfathrebu â rhieni, gan ryngweithio’n fwy aml ac roedd y rhyngweithiad o ansawdd gwell. Mewn rhai achosion, roedd rhieni’n ceisio cysylltu’n aml fel y gallai eu merched ‘brofi’ eu diogelwch. Roedd hyn yn cynnwys rhoi gwybodaeth gyson i rieni drwy bostio am fywyd personol ar gyfryngau cymdeithasol bob dydd.
Ar yr un pryd, roedd dewisiadau merched a meibion Tsieineaidd yn wahanol o ran pa mor aml i sgwrsio â’r teulu, yn ogystal â ‘rheoli argraff’. Treuliodd merched, er enghraifft, fwy o amser yn siarad am eu bywyd bob dydd – hwn oedd y dewis olaf o bwnc i feibion. Roedd manylion am fywydau a chlecs aelodau teulu yn bynciau poblogaidd mewn sgyrsiau teuluol â merched, ac nid oedd newyddion a gwleidyddiaeth yn cael eu hystyried yn bynciau mor ddiddorol. Roedd bwyd yn thema gyffredin, gyda sawl merch a gafodd eu cyfweld yn nodi eu bod wedi cael rysáit teuluol, yr oeddent wedi’i choginio ac yna wedi anfon llun o’r pryd adref.
Roedd cyfranogwyr benywaidd hefyd yn fwy tebygol o rannu profiad o salwch, straen o astudio ac unigrwydd gyda rhieni, gan ddangos eu parodrwydd i ddatgelu eu dibyniaeth feddyliol ar deulu a mynegi’n glir eu hangen am gefnogaeth emosiynol. Yn wir, ymhlith merched, ystyriwyd mai hwn oedd y rheswm craidd dros gadw mewn cysylltiad â rhieni. Roedd merched hefyd yn well am symud arferion teuluol newydd ar-lein a chynnal perthnasoedd, trwy rannu emojis a memynnau. I rai, roedd rhannu emoji wedi dod yn arfer traws-genhedlaeth newydd, difyr. Fel y dywedodd un ferch a gafodd ei chyfweld, “mae fy mam wedi ‘dwyn’ y memyn a anfonais ati a’i ddefnyddio hefyd. Mae hi’n hoffi dyfalu ystyr memyn penodol. Weithiau bydd hi’n chwarae jôc arna i a dweud, ‘mae’r ci ciwt hwn yn debyg i ti’. Rwy’n hapus i glywed ei bod hi hefyd yn ei hoffi.”
I’r gwrthwyneb, mae bechgyn a gafodd eu cyfweld yn petruso cyn cydnabod bodolaeth angen emosiynol, hiraeth neu broblemau addasu. Mae’n well ganddyn nhw briodoli’r rheswm dros gyfathrebu’n rheolaidd i gyfrifoldeb mabol plant i’w rhieni. I lawer, yn syml ni allent ddod o hyd i air iawn i egluro eu cymhelliant i gyfathrebu â rhieni: “Mae’n rhy gyffredin yn fy mywyd beunyddiol, ac nid wyf erioed wedi meddwl am y rheswm dros gyfathrebu’n gyson â’m teulu. Weithiau, mae’n debycach i glocio i mewn.” Mae ymddygiad goddefol ac agwedd meibion yn deillio’n rhannol o ddisgwyliad cymdeithasol na ddylai dynion ymwneud ag agosatrwydd – yn hytrach dylent fod yn ddewr, yn gryf ac yn canolbwyntio ar eu gyrfa. Gellir ystyried anawsterau wrth hunan-addasu, neu fod yn rhy awyddus i ddangos diddordeb mewn manion bethau teuluol, yn dystiolaeth o sensitifrwydd a bregusrwydd amhriodol. Dewis mab yn y sgyrsiau rhieni hyn yw naill ai diystyru pryderon rhieni yn gyflym, neu siarad am ei ddiddordebau, megis materion gwleidyddol, penderfyniadau teuluol a hobïau personol yn unig.
Er bod y cyfweliadau’n awgrymu bod merched Tsieineaidd yn dda am gael cymorth gan rieni wrth gyfathrebu, yn rhyfeddol roedd mwy na hanner ohonynt hefyd yn bwriadu “gadael argraff ddelfrydol o flaen rhieni”, hynny yw, cynnal delwedd “ddiniwed, cwrtais, positif a hyfryd”. Fel y ‘ferch dda’ a ddisgwylir gan gymdeithas Tsieineaidd, ni ddylai merched adael i rieni boeni na ‘siomi rhieni’. Mae’r bwriad hwn hefyd yn awgrymu bod yn rhaid iddynt ddethol pa agweddau ar eu bywyd a’u meddyliau i’w cyflwyno ar-lein, gan guddio neu beidio siarad am rai materion. Mae rhieni yn aml yn poeni gormod ac â mwy o reolaeth dros ferched, sy’n cael eu hystyried yn fwy agored i niwed na meibion yn y gymdeithas ‘beryglus’. Dangoswyd hyn, mewn rhai achosion, trwy rybuddion llafar dro ar ôl tro, cyngor digymell ar ddeiet iach a gorffwys, sut i dreulio eu hamser rhydd, faint o alcohol i’w yfed ac ymddygiad o ran ysmygu.
Ni ddangosodd meibion awydd cryf i gyflwyno delwedd ‘ddelfrydol’ yn ddigidol wrth gyfathrebu â’r teulu. Nododd y bechgyn a gafodd eu cyfweld, er enghraifft, ei bod yn well ganddynt “ei gadw’n real”. Yn wir, mewn rhai achosion, roedd yn well ganddyn nhw ddarlunio eu bywyd yn negyddol er mwyn lleihau disgwyliad rhieni a’r pwysau posib.
Er bod gan ferched a meibion wahanol arddulliau ar gyfer creu eu delwedd ddigidol i rieni, roedd hunan-ddatgeliad yn seiliedig ar y cydbwysedd rhwng disgwyliadau cymdeithasol eu rhyw, a’u hunaniaeth fel oedolyn newydd. Gydag ymwybyddiaeth o’u hymreolaeth gynyddol, gostyngodd awdurdod rhieni ar gyfer merched a meibion.
Casgliad
Gall astudio cyfathrebu digidol mewn teuluoedd yng nghyd-destun Tsieineaidd ein helpu i archwilio’r berthynas newidiol rhwng rhieni a phlant sy’n symud o’r model cyfnewid rhwng cenedlaethau traddodiadol i gyfathrebu a rhyngweithio ar y cyd. Gall hefyd helpu i egluro’r rhesymau cymdeithasol a diwylliannol dros hunan-ddatgelu a’r hunan digidol yn ôl rhyw.
Yang, Q. a Liu, Y. (2014). What’s on the other side of the great firewall? Chinese Web users’ motivations for bypassing the Internet censorship. Computers in Human Behavior, 37
Mae Yang Shuhan yn fyfyriwr ôl-raddedig ym maes Cymdeithas Ddigidol ym Mhrifysgol Caeredin.
Mae Janine Hunter wedi bod yn Ymchwilydd ar Dyfu i Fyny ar y Strydoedd ers mis Ionawr 2013 ym Mhrifysgol Dundee. Mae hi hefyd yn ei blwyddyn gyntaf (rhan-amser) yn astudio PhD ar berthnasoedd cariad pobl ifanc y stryd yn Accra, Ghana.
Mae’r llun ar y clawr ar gyfer y map stori yn dangos (chwith-dde): Jude, Ralph, Jojo, Madnax, Mathew. Llun gan Nixon. “Mae ein cyflog wedi lleihau… Helpwch ni i gael swyddi, a helpwch ni gyda bwyd.” Mae Mada, 16 oed, yn disgrifio bywyd gyda chyfyngiadau symud COVID-19 yn Harare. Llun llonydd o ffilm wedi’i recordio gan Yeukai.
Mae Yng Nghysgod Pandemig: Profiad pobl ifanc y stryd yn Harare yn ystod COVID-19 yn ‘fap stori’ sydd ar gael am ddim, a lansiwyd ar 30 Mehefin. Mae’n cynnwys ffilmiau, ffotograffau a manylion bywydau pobl sy’n byw ar y strydoedd yn ystod y cyfyngiadau symud, gan ddefnyddio data gweledol a recordiwyd gan y bobl ifanc y stryd yn Harare.
Mae pandemig a chyfyngiadau symud COVID-19 wedi cael effaith ddigynsail ar fywydau pob un ohonom. Yn Zimbabwe, lle mae dwy ran o dair o’r boblogaeth yn byw mewn tlodi (Rhaglen Bwyd y Byd, 2019), mae’r cyfyngiadau symud wedi gwaethygu prinder dŵr a bwyd ac wedi gweld cyrffyw, casgliadau a gorfodi’r bobl ifanc sy’n byw ar y strydoedd i symud. Mae prosiect ymchwil Tyfu i Fyny ar y Strydoedd wedi bod yn gweithio gyda’r Ymddiriedolaeth Grymuso Strydoedd (SET) a rhwydwaith o bobl ifanc ar y stryd yno ers 2012. Roeddem yn gwybod pa mor galed oedd amodau o dan amgylchiadau arferol, faint yn anoddach fyddai gyda chyfyngiadau symud COVID-19?
Ddiwedd mis Mai a dechrau mis Mehefin 2020, casglodd pobl ifanc y stryd fideos, lluniau a straeon ynghylch yr aneddiadau incwm isel, lonydd ac ardaloedd o dir gwag o amgylch Harare lle mae pobl ifanc yn cael bywoliaeth yn yr economi anffurfiol, er enghraifft casglu a gwerthu plastigau – gan ennill llai na hanner ceiniog (GBP) y cilo. Mae’r map stori yn cynnwys stori Mai Future, merch feichiog ifanc sy’n dangos i ni’r lloches y mae hi wedi’i rhoi at ei gilydd ar dir diffaith lle mae hi a’i phlentyn ifanc yn byw; Denford, sy’n dangos sut y mae ef a’i ffrindiau’n cysgu mewn dull newydd gan gadw pellter cymdeithasol, nad ydynt yn gallu swatio at ei gilydd am gynhesrwydd mwyach; a Zviko, sy’n coginio mwydod mopane mewn hen duniau paent a ddefnyddir fel potiau coginio.
Roedd gwneud y map stori yn heriol i’r cyfranogwyr, oherwydd roedd cyrffyw parhaus yn golygu nad oedd pobl ifanc y stryd i fod yng nghanol y ddinas o gwbl. Roedd grwpiau wedi’u cyfyngu i’r lonydd cudd neu’r ‘canolfannau’ (eu cartrefi i bob pwrpas) neu yn yr aneddiadau incwm isel y tu allan i ganol y ddinas. Gwnaeth cyfranogwyr gwahanol gasglu data gweledol yn yr ardaloedd roeddent yn byw ynddynt ar ffonau symudol a fenthycwyd, gan nad oeddent yn gallu symud ar draws y ddinas.
Mae’r map stori yn brosiect cydweithredol rhwng Zimbabwe a’r DU: Gweithiodd Shaibu Chitsiku o SET gyda phobl ifanc y stryd yn Harare i recordio’r deunydd gweledol; ac wrth astudio ym Mhrifysgol Dundee (a roddodd gymeradwyaeth foesegol yn ogystal â’r rhaglenni gwe trwyddedig), golygwyd y data gweledol a chyd-destunol a chrëwyd yr adnodd ar-lein gan ddefnyddio ArcGIS StoryMaps ESRI.
Roedd Harare yn un o dair dinas (ochr yn ochr ag Accra, Ghana a Bukavu, DRC) yn y prosiect ymchwil Tyfu i Fyny ar y Strydoedd, a gynhaliwyd rhwng 2012-2016 ac a oedd yn cynnwys 229 o gyfranogwyr craidd a channoedd yn fwy mewn rhwydweithiau a grwpiau ffocws. Gwnaeth Tyfu i Fyny ar y Strydoedd, gyda chyllid a gafwyd gan Ymddiriedolaeth Backstage, alluogi’r 24 o bobl ifanc ar y strydoedd (roedd 9 yn gyfranogwyr gwreiddiol) i gasglu’n weledol sut beth yw bywyd ar y stryd wrth i ferched a dynion ifanc geisio goroesi o dan gyfyngiadau symud COVID-19 yn Harare.
Roedd methodoleg wreiddiol Tyfu i Fyny ar y Strydoedd yn defnyddio dull gallu, gan dynnu ar Sen (1999) a Nussbaum (2000), lle diffiniodd cyfranogwyr eu galluoedd eu hunain ar y stryd ac fe’u hystyried yn arbenigwyr yn eu bywydau eu hunain. Mae nodau’r prosiect yn parhau: newid y disgwrs ynghylch plant a phobl ifanc y stryd a’u hawl i wneud bywydau o werth wrth fyw ar y stryd. Mae’r map stori hwn yn barhad o’r dull hwnnw, ac yn adnodd unigryw ac amserol ar sut mae pobl ifanc ddigartref sy’n byw mewn tlodi trefol yn profi pandemig a chyfyngiadau symud COVID-19.
Mae’r ffilmiau o fap stori Harare ar gael ar YouTube ar y sianel Tyfu i Fyny ar y Strydoedd. Ar ôl gweld y canlyniad terfynol, dywedodd Shaibu: “Cymerais ran yn y casgliad o’r lluniau a’r fideos, felly yn amlwg mae gen i ragor o wybodaeth am y digwyddiadau a’r cyd-destun; fodd bynnag, gwnaeth y stori fy symud i, er fy mod i yno pan gafodd ei chreu. ‘Bolato’ yw fy marn i! (Mae’n wych!).”
Cafodd y map stori ei greu gan Tyfu i Fyny ar y Strydoedd:
Cyfranogwyr a chrewyr gweledol: Arnold, Claude, Denford, Fatso, Fungai, Henzo, Jojo, Jonso, Jude, Mada, Madnax, Mai ‘Future’, Mathew, Mavhuto, Ndirege, Nixon, Ralph, Ranga, Tarwirei, Taurai, Tobias, Tonderai, Yeukai, Zviko . Sylwch mai ffugenwau yw pob enw, a ddewiswyd gan y cyfranogwyr.
Rheolwr Prosiect, Harare: Shaibu Chitsiku, Ymddiriedolaeth Grymuso Strydoedd, Harare, Zimbabwe. Golygu ac adeiladu’r map stori: Janine Hunter, Daearyddiaeth, Prifysgol Dundee, y DU. Golygu’r ffilm ac is-deitlau: Victor Maunzeni, Ymddiriedolaeth Grymuso Strydoedd, Harare, Zimbabwe. Cyfarwyddwyr Tyfu i Fyny ar y Strydoedd:Yr Athro Lorraine van Blerk, Prifysgol Dundee, y DU; Dr Wayne Shand, EDP Associates, y DU; a’r diweddar Fr Patrick Shanahan, StreetInvest.
Gwasanaethau ar-lein, iechyd meddwl a lles plant a phobl ifanc sydd â phrofiad o ofal
Mae iechyd meddwl a lles da yn bwysig, yn enwedig yn ystod pandemig COVID-19. Gyda’r cyfyngiadau newydd ynghylch cadw pellter cymdeithasol, mae symudiad wedi bod at ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl ar-lein. Fodd bynnag, hyd yma, nid ydym yn gwybod y ffyrdd gorau i ddatblygu gwasanaethau ar-lein, na sut i addasu rhaglenni sydd wedi’u darparu wyneb yn wyneb o’r blaen fel eu bod yn llwyddiannus ar-lein. Mae angen ymchwilio i ddeall sut all ymyriadau symud i fod ar-lein, neu’n ddarpariaeth gyfunol (cymysgedd o wyneb yn wyneb ac ar-lein), pa fodelau yr ystyrir eu bod yn gweithio fwyaf effeithiol, a pha ymagweddau sydd angen rhagor o ddatblygiad, addasiad a gwerthusiad. Mae’r astudiaeth newydd hon, a ariannwyd gan y rhwydwaith TRIUMPH yn bwriadu ymchwilio sut i ddatblygu rhaglenni ar-lein orau i bobl ifanc sydd â phrofiad o ofal. Mae tîm o Brifysgol Caerdydd a Voices from Care Cymru yn gweithio gyda Rhwydwaith Maethu Cymru i wella gwasanaethau ar-lein er mwyn cefnogi iechyd meddwl a lles yn well.
Byddwn yn cyfweld ac yn rhedeg grwpiau ymgynghori gyda phobl ifanc sydd â phrofiad o ofal, gofalwyr maeth, a gweithwyr proffesiynol gofal cymdeithasol i ymchwilio i’w profiadau nhw o raglenni ar-lein, ac i ddeall beth maent eisiau gan wasanaethau ar-lein. Bydd hyn yn ein helpu i ystyried y ffordd orau i ddatblygu neu addasu gwasanaethau, a darganfod pa fathau o raglenni yr hoffai cyfranogwyr eu gweld yn y dyfodol.
Bydd canfyddiadau’r ymchwil yn ein galluogi i ddatblygu cyfres o ganllawiau ac egwyddorion i helpu llunwyr polisïau, ymarferwyr ac ymchwilwyr ynglŷn â llunio a/neu addasu rhaglenni i’w cynnig ar y we. Os ydych yn berson ifanc sydd â phrofiad o ofal, yn ofalwr maeth neu’n ymarferydd, ac yn awyddus i gyfrannu at ddatblygu gwasanaethau ar-lein i gefnogi iechyd meddwl a lles, cysylltwch â ni i roi gwybod!
Rhiannon Evans DECIPHer (Centre for Development, Evaluation, Complexity and Implementation in Public Health Improvement), Cardiff University evansre8@cardiff.ac.uk @1RhiannonEvans
Dawn Mannay School of Social Sciences, Cardiff University mannaydi@cardiff.ac.uk @dawnmannay
